سوره بقره بزرگترین سوره قرآن، دومین سوره و از سورههای مدنی قرآن است که در جزءهای اول، دوم و سوم جای دارد. نامگذاری این سوره به نام «بقره» به دلیل وجود داستان گاو بنیاسرائیل در آن است.
هدف عمده سوره بقره را هدایت انسان و اعلام این مسئله دانستهاند که انسان باید به همه آنچه خدا به وسیله پیامبرانش نازل کرده، ایمان بیاورد و تفاوتی میان رسولان او قائل نشود. سوره بقره را به لحاظ محتوا، سوره جامعی دانستهاند که هم از اصول عقاید سخن گفته و هم احکامِ مسائلِ عبادى، اجتماعى، سیاسى و اقتصادى را مطرح کرده است. داستان آدم و فرشتگان، داستانهایی مربوط به بنیاسرائیل، داستان ابراهیم و زنده شدن مردگان و داستان طالوت و جالوت از جمله داستانها و روایات تاریخی سوره بقره است.
آیه الکرسی، آیه آمن الرسول آیه قبله و بلندترین آیه قرآن (آیه ۲۸۲)، در سوره بقره قرار دارد. در روایتی از پیامبر(ص) آمده سورهٔ بقره بافضیلتترین سوره قرآن و آیه الکرسی بافضیلتترین آیه آن است.
نامگذاری
نام سوره بقره (گاو ماده) از داستان گاو بنیاسرائیل (در آیات ۶۷ تا ۷۳) گرفته شده که قرآن در این داستان به «بهانههای بنیاسرائیل» پرداخته است. فُسْطاط القرآن، سَنام القرآن، سید القرآن و زهرا نامهای دیگر سوره بقره هستند.سوره بقره و سوره آل عمران را با هم، زَهراوان نامیدهاند.
محل و ترتیب نزول
سوره بقره جزو سورههای مدنی و در ترتیب نزول، هشتاد و هفتمین سورهای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، دومین سوره است و در جزءهای اول، دوم و سوم قرآن جای دارد.سوره بقره بعد از سوره مطففین و قبل از سوره آل عمران، به عنوان اولین سورهای دانسته شده که در مدینه بر پیامبر نازل شد.
تعداد آیات و دیگر ویژگیها
سوره بقره ۲۸۶ آیه، ۶۱۵۶ کلمه و ۲۶۲۵۶ حرف دارد. این سوره بزرگترین سورهٔ قرآن است و تقریبا ۲/۵ جزء قرآن را دربرمیگیرد.سوره بقره، اولین سوره از سورههای هفتگانه طوال و اولین سوره از سورههای ۲۹ گانه مقطعات است که با حروف مقطعه «الم» آغاز شده است. بزرگترین کلمه «فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّـهُ» و بلندترین آیه قرآن (آیهٔ ۲۸۲) در این سوره هستند.
علامه طباطبایی هدف عمدهٔ سورهٔ بقره را اعلام این مسئله میداند که انسان باید به همه آنچه خدا به وسیله پیامبرانش نازل کرده است، ایمان بیاورد و تفاوتی میان رسولان او قائل نشود. او انتقاد از کافران و منافقان و سرزنش اهل کتاب به جهت بدعتهایشان را از دیگر مطالب مهم سوره دانسته است. سوره بقره را به لحاظ موضوعات مورد بحث، سوره جامعی دانستهاند که هم از اصول عقاید سخن گفته و هم احکام مسائل عبادى، اجتماعى، سیاسى و اقتصادى را مطرح کرده است.
تفسیر نمونه مطالب سوره بقره را به صورت زیر خلاصه کرده است:
- توحید و شناسایى خدا؛
- معاد و زندگى پس از مرگ؛
- اعجاز قرآن و اهمیت آن؛
- یهود و منافقان و اقدامات آنها در برابر اسلام؛
- تاریخ پیامبران، بهویژهحضرت ابراهیم(ع) و حضرت موسى (ع)؛
- احکام نماز؛
- احکام روزه؛
- جهاد در راه خدا؛
- حج و تغییر قبله؛
- ازدواج و طلاق؛
- احکام تجارت و دِین؛
- احکام ربا؛
- انفاق در راه خدا؛
- قصاص؛
- گوشتهاى حرام؛
- قمار؛
- شراب؛
- احکام وصیت
خداوند در سوره بقره به داستانها و روایات تاریخی متعددی از جمله داستان آفرینش آدم، داستانهایی از قوم بنیاسرائیل، زنده شدن پرندگان به اشاره حضرت ابراهیم(ع) و داستان طالوت و جالوت اشاره کرده است.
- داستان آفرینش آدم: این داستان در آیات ۳۰ تا ۳۹ سوره بقره آمده است و افزون بر این در سورههای اعراف آیات۱۰-۲۷، حجر آیات ۲۶-۴۳، اسراء آیات ۶۱-۶۵ و طه آیات ۱۱۵-۱۲۴ به آن پرداخته شده است.
- داستان شجره ممنوعه: آیه ۳۵ تا ۳۷
- داستانهای بنیاسرائیل: از آیه ۴۰ تا ۶۶
- نجات از فرعون: آیه ۴۹-۵۰
- گوسالهپرستی بنیاسرائیل : آیه ۵۱-۵۴ و نیز آیات ۹۲-۹۳
- درخواست بنیاسرائیل برای رؤیت خدا: آیه ۵۵-۵۶
- تبدیل کلمات: آیه ۵۸-۵۹
- اعجاز دوازده چشمه: آیه ۶۰
- درخواست غذاهای متعدد و بینوایی بنیاسرائیل: آیه ۶۱
- میثاق بنیاسرائیل: آیه ۶۳-۶۴ و در آیات ۸۳-۸۵
- نافرمانی در روز شنبه: آیه ۶۵-۶۶
- داستان گاو بنیاسرائیل: از آیات ۶۷ تا ۷۴. این داستان تنها در سوره بقره ذکر شده است.
- داستان هاروت و ماروت: عبارت از نام دو فرشتهای است که در آیه ۱۰۲ به آنها اشاره شده و برای از بین بردن سحر جادوگران از جانب خدا ماموریت داشتند.
- ابتلاء ابراهیم و تولیت بازسازی کعبه: آیه ۱۲۴-۱۲۷
- تغییر قبله در زمان پیامبر: آیه ۱۴۲-۱۵۰
- داستان طالوت و جالوت: از آیات ۲۴۶ تا ۲۵۱
- محاجه ابراهیم درباره مرگ: آیه ۲۵۸
- مشاهده احیاء پرندگان کشته شده توسط حضرت ابراهیم: آیه ۲۶۰ (در روایت آمده است حضرت ابراهیم(ع) بر لاشه نهنگی گذشت که نیم آن در خشکی و نیم آن در دریا بود و جانوران دریا و خشکی از آن میخوردند. ابلیس به ابراهیم گفت خدا چگونه این اجزا را از شکم این همه جانور گرد میآورد و ابراهیم از خدا خواست تا چگونگی احیا مردگان را به او نشان دهد. ندا آمد مگر ایمان نداری؟ ابراهیم پاسخ داد ایمان دارم، ولی برای اطمینان دل و خلاص شدن از وسوسه شیطان، زنده شدن مردگان را به من بنما. پس خدا به او دستور داد که چند پرنده کشته بر سر چهار کوه بگذار و آنها را صدا کن تا زنده شدن آنها را به چشم ببینی.
- داستان عزیر: آیه ۲۵۹
درباره حدود هشتاد آیه از سوره بقره اسباب و شأن نزولهایی ذکر شده است. به برخی از شأن نزولهای سوره بقره در ادامه اشاره میشود:
تمسخر مسلمانان توسط منافقان
ابن عباس نزول آیه ۱۴ سوره بقره «وَإِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَىٰ شَیَاطِینِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ؛ و چون با کسانی که ایمان آوردهاند برخورد کنند، میگویند: ایمان آوردیم و چون با شیطانهای خود خلوت کنند، میگویند: در حقیقت ما با شماییم، ما فقط [آنان را] ریشخند میکنیم.» را درباره عبدالله بن ابی و یاران منافقش میداند؛ هنگامی که به عدهای از صحابه پیامبر(ص) برخوردند و با الفاظی آنان را مورد تعریف و تمجید قرار دادند، ولی در میان خود از آنان بیزاری میجستند و خود را مسخره کننده مسلمانان معرفی میکردند.
بهشتی بودن یاران مسیحی سلمان
آیه ۶۲: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ؛ مسلماً کسانی که ایمان آوردند، و یهودیها و نصرانیها و صابئیها هر کدامشان به خدا و روز قیامت ایمان آورند و کار شایسته انجام دهند، برای آنان نزد پروردگارشان پاداشی شایسته و مناسب است، و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین شوند.»
شیخ طوسی در مورد این آیه به نقل از سدی آورده این آیه درباره سلمان فارسى و یاران مسیحى او که به وسیله آنها قبل از بعثت مسیحى شده بود، نازل گردیده و آنها به او خبر داده بودند که به زودى پیامبر اسلام مبعوث گشته و آنان در صورت درک محضر پیامبر به او ایمان خواهند آورد.
داستان گاو بنیاسرائیل
نوشتار اصلی: گاو بنیاسرائیل
آیات ۶۷ تا ۷۳ سوره بقره، داستان معروف گاو بنیاسرائیل را بیان میکند. این آیات بهانهجوییهای بنیاسرائیل را نشان داده و در پایان بر سنگدلی آنان تأکید کرده است. در تفسیر نمونه ماجرا اینگونه بیان شده که یکی از افراد بنى اسرائیل کشته مىشود و میان قبایل بنى اسرائیل درباره اینکه چه کسی قاتل است، اختلاف و درگیری شکل مىگیرد. آنها برای داورى، نزد حضرت موسى(ع) مىروند و او با استمداد از پروردگار از طریق زدن عضو یک گاو ویژه به بدن مقتول، به گونهٔ اعجازآمیزى زنده شده و قاتل خود را معرفی میکند.این کتاب قدرت بىپایان پروردگار، معاد و عدمسختگیری را از نکات آموزندهٔ این داستان دانسته است.
حلال شدن برخی احکام در شبهای ماه رمضان
علی بن ابراهیم قمی با نقل روایتی از امام صادق(ع) آورده است که ابتدای اسلام عمل زناشویی از اول تا آخر ماه رمضان حرام بود و اگر کسی پیش از افطار خوابش میبرد تا موقع افطار شب بعد نمیتوانست غذا بخورد. بنابر نقل علی بن ابراهیم، در زمان جنگ احزاب یکی از اصحاب پیامبر که پیرمردی ضعیف بود موقع افطار خوابش برد و روز بعد در هنگام کندن خندق بیهوش شد و از طرفی برخی از مسلمانان در شبهای ماه رمضان با زنان خود آمیزش میکردند؛ همین اتفاقات باعث شد آیه ۱۸۷ سوره بقره نازل شود و حکم قبلی را نسخ کند.
حرمت ازدواج با مشرکین
نزول آیه ۲۲۱ سوره بقره را درباره مردی به نام مرثد بن ابی مرثد غنوی دانستهاند که مردی شجاع و نیرومند بود و به دستور پیامبر(ص) به مکه رفت تا جمعی از مسلمانان که آنجا بودند را بیرون آورد. هنگامی که مرثد در مکه بود زنی به نام عناق به او اظهار علاقه کرد و خواست تا با او ازدواج کند ولی مرثد که مردی پایبند احکام بود، ازدواج با آن زن را منوط به اجازه رسول خدا دانست. وقتی در مدینه نزد پیامبر رسید و جریان را نقل کرد آیه ۲۲۱ مبنی بر منع ازدواج مشرکان با مسلمانان نازل شد.
آیات متعددی از سوره بقره از جمله آیه خلافت انسان، آیه الکرسی، آیه شراء، آیه استرجاع، آیه ابتلای ابراهیم و آیه آمن الرسول جزو آیات مشهور و نامدار این سوره شمرده شده است.
آیه خلافت انسان (۳۰)
نوشتار اصلی: آیه خلافت انسان
«وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَهِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً ۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِیهَا مَن یُفْسِدُ فِیهَا وَیَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ ۖ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴿۳۰﴾»
(و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در زمین جانشینی خواهم گماشت »، [فرشتگان] گفتند: «آیا در آن کسی را میگماری که در آن فساد انگیزد، و خونها بریزد؟ و حال آنکه ما با ستایش تو، [تو را] تنزیه میکنیم و به تقدیست میپردازیم.» فرمود: «من چیزی میدانم که شما نمیدانید.»)
آیه ۳۰ سوره بقره به اعلام خلافت انسان از جانب خداوند بر روی زمین و پرسش و پاسخ ملائکه با خدا درباره این خلافت پرداخته است. این آیه سرآغاز آیات دهگانهای است که به بررسی جایگاه انسان در نظام آفرینش، ویژگیها، استعدادها و قابلیتهای او، بیان حقیقت و آثار خلافت و هبوط انسان به زمین میپردازد.
بر پایه آیه ۳۰ سوره بقره، زمانی که خداوند به فرشتگان خبر میدهد که قرار است در زمین جانشینی قرار دهد، فرشتگان چنین فهمیدهاند که این عمل باعث وقوع فساد و خونریزى در زمین میشود. بسیاری از مفسران چنین برداشت فرشتگان را به دلیل وجود موجوداتی پیشینی در زمین دانستهاند که در آنجا فساد به پا کرده بودند.مجمع البیان از ابن عباس و ابن مسعود نقل میکند که فرشتگان میدانستند حضرت آدم(ع) مرتکب گناه نمیشود، اما چون خدا به آنها گفته بود که برخی از فرزندان آدم در زمین فساد به پا میکنند، چنین سؤالی پرسیدند.
علامه طباطبایی علت این برداشت فرشتگان را به دلیل علم آنها به زمینی بودن انسان که ترکیبی از غضب و شهوت است، میداند.
آیه سحر (۱۰۲)
نوشتار اصلی: آیه سحر
«وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّیَاطِینُ عَلَىٰ مُلْکِ سُلَیْمَانَ ۖ وَمَا کَفَرَ سُلَیْمَانُ وَلَـٰکِنَّ الشَّیَاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنزِلَ عَلَى الْمَلَکَیْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ ۚ …﴿۱۰۲﴾»
(و آنچه را که شیطان [صفت]ها در سلطنت سلیمان خوانده [و درس گرفته] بودند، پیروی کردند. و سلیمان کفر نورزید، لیکن آن شیطان [صفت]ها به کفر گراییدند که به مردم سحر میآموختند. و [نیز از] آنچه بر آن دو فرشته، هاروت و ماروت، در بابِل فرو فرستاده شده بود [پیروی کردند] … .)
آیه ۱۰۲ این سوره به آیه سحر معروف است. این آیه به رواج سحر در میان یهودیان اشاره دارد و به اتهام ساحر بودن حضرت سلیمان و هاروت و ماروت پاسخ میدهد.
آیه نسخ (۱۰۶)
نوشتار اصلی: آیه نسخ
«مَا نَنسَخْ مِنْ آیَهٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَیْرٍ مِّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا ۗ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّـهَ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴿۱۰۶﴾»
(هر حکمی را نسخ کنیم، یا آن را به [دست] فراموشی بسپاریم، بهتر از آن، یا مانندش را میآوریم. مگر ندانستی که خدا بر هر کاری تواناست؟»)
بیشتر مفسران این آیه را در جواب یهودیانی میدانند که به مسلمانان طعنه میزدند، محمد روزی به کاری دستور میدهد و روز دیگر از آن برمیگردد و اگر سخن او وحی بود تضادی در گفتار او دیده نمیشد. این آیه را دلیل بر حاکمیت خداوند در احکام دانسته و اینکه او قادر به تشخیص مصالح بندگان است بنابراین مؤمنان نباید به سخنان نابجای افراد مغرض گوش فرا دهند و در مسئله نسخ احکام دچار تردید گردند.
آیه بدیع (۱۱۷)
نوشتار اصلی: آیه بدیع
«بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ وَإِذَا قَضَىٰ أَمْرًا فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُن فَیَکُونُ﴿۱۱۷﴾»
([او] پدید آورنده آسمانها و زمین [است]، و چون به کاری اراده فرماید، فقط میگوید: «[موجود] باش» پس [فوراً موجود] میشود.)
علامه طباطبایی با استناد به روایتی از امام باقر(ع) بدیع بودن خداوند را به این معنا دانسته است که همه اشیا را به علم خود و بدون الگوی قبلی آفریده است.بر اساس این دیدگاه هیچ دو موجودی در جهان نیستند مگر اینکه میان آن دو تفاوت وجود دارد؛ بنابراین هر موجودی بدیع الوجود است یعنی بدون اینکه قبل از خودش نظیری داشته باشد وجود یافته در نتیجه خدا مبدع و بدیع السموات و الارض است.
آیه ابتلای ابراهیم (۱۲۴)
نوشتار اصلی: آیه ابتلای ابراهیم
«وَ إِذْ ابتلی إِبراهیمَ ربّه بِکلماتٍ فأتمهنّ قالَ إِنّی جاعِلُک لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَمِنْ ذُرّیتی قالَ لایَنالُ عَهدی الظّالِمینَ﴿۱۲۴﴾»
(هنگامی که خداوند، ابراهیم (ع) را با وسایل گوناگونی آزمود [و او به خوبی از عهده آزمون برآمد]؛ خداوند به او فرمود: من تو را امام مردم قرار دادم. ابراهیم (ع) گفت: از فرزندان من نیز [امامانی قرار بده]خداوند فرمود: پیمان من به ستمکاران نمیرسد.)
آیه ۱۲۴ سوره بقره، به آیۀ ابتلاء معروف است.سابقه بحث از این آیه، به دوران امامان شیعه(ع) و تلاش اصحاب ائمه برای اثبات عصمت امام به وسیله این آیه برمیگردد.عالمان شیعه معتقدند آیه ابتلاء بر عصمت امام دلالت دارد و منظور از واژه امام در آن، مقامی غیر از نبوت و رسالت است.در مقابل، عالمان اهل سنت، مصداقهایی چون نبوت یا رسالت را برای واژه امام مطرح کردهاند.
آیه استرجاع (۱۵۶)
نوشتار اصلی: آیه استرجاع
«الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَهٌ قَالُوا إِنَّا لِلهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ﴿۱۵۶﴾»
([صابران]کسانی [هستند] که چون مصیبتی به آنان برسد، میگویند: «ما از آنِ خدا هستیم و به سوی او باز میگردیم».)
بخش پایانی آیه ۱۵۶ سوره بقره که به بازگشت انسانها به سوی خدا اشاره دارد، به آیه استرجاع معروف است. این آیه صابران را کسانی معرفی میکند که در مصیبتها میگویند: «ما از آنِ خدا هستیم و به سوی او باز میگردیم.» مسلمانان بنا بر این آیه و توصیۀ روایات، در مصیبتها آن را تلاوت میکنند.در تفسیر مجمع البیان از پیامبر(ص) نقل شده است هر کس در مصیبتها آیه استرجاع را بخواند، اهل بهشت است.
آیه استجابت دعا (۱۸۶)
نوشتار اصلی: استجابت دعا
«وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ ۖ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ ﴿۱۸۶﴾»
(و هرگاه بندگان من، از تو درباره من بپرسند، [بگو] من نزدیکم، و دعای دعاکننده را- به هنگامی که مرا بخواند- اجابت میکنم، پس [آنان] باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد که راه یابند.)
این آیه را به چند دلیل نشانه اهتمام خدا بر استجابت دعا دانستهاند.
- اساس گفتار بر متکلم وحده بودن است؛
- تعبیر عبادی (بندگانم) آورده نه مردم؛
- بدون واسطه سخن گفته؛
- تاکید بر نزدیک بودن خدا به بندگان؛
- وعده اجابت را به دعاکردن منوط کرده است.
آیه شراء (۲۰۷)
نوشتار اصلی: آیه شراء
«وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّـهِ ۗ وَاللَّـهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴿۲۰۷﴾»
(و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا میفروشد و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.)
به آیه ۲۰۷ سوره بقره، آیهٔ شراء یا اشتراء، میگویند. در این آیه کسی که جانش را برای طلب خشنودی خدا میفروشد، ستوده شده است. مفسران مسلمان درباره شأن نزول این آیه، بسیار بحث کردهاند. عالمان شیعه و برخی از عالمان اهل سنت، معتقدند شأن نزول این آیه، امام علی (ع) و ماجرای لیله المبیت است.
نوشتار اصلی: آیه الکرسی
«اَللَّـهُ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ ۚ لَا تَأْخُذُهُ سِنَهٌ وَلَا نَوْمٌ ۚ لَّهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ ۗ مَن ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِندَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ ۚ یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ ۖ وَلَا یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ ۚ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ ۖ وَلَا یَئُودُهُ حِفْظُهُمَا ۚ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ﴿۲۵۵﴾»
(خدا است که معبودى جز او نیست؛ زنده و برپادارنده است؛ نه خوابى سبک او را فرو مىگیرد و نه خوابى گران؛ آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است، از آنِ اوست. کیست آن کس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند؟ آنچه در پیش روى آنان و آنچه در پشت سرشان است مىداند. و به چیزى از علم او، جز به آنچه بخواهد، احاطه نمىیابند. کرسى او آسمانها و زمین را در بر گرفته و نگهدارى آنها بر او دشوار نیست و او است والاى بزرگ.)
آیهالکرسی در میان مسلمانان شهرت زیادی دارد و مورد توجه و تعظیم آنان بوده است. این آیه در زمان پیامبر اکرم(ص) نیز به آیهالکرسى معروف بوده و پیامبر(ص) آن را باعظمتترین آیه قرآن، نامیده است. اهل بیت (ع) نیز در روایات متعددی درباره اهمیت آیهالکرسی و تفسیر آن سخن گفتهاند.علامه طباطبایی دلیل عظمت آیهالکرسى را شامل بودن آن بر مطالب دقیقی درباره توحیدِ خالص و قیمومیت مطلق خدا میداند و معتقد است به جز اسماء ذات خدا، همه اسماء حُسنای او، به قیمومیت او برمیگردد.
برای واژه «کرسی»، معانی مختلفی همچون قلمرو حکومت، منطقه نفوذ علم و موجودی گستردهتر از آسمان و زمین گفته شده است.بر طبق حدیثی از امام صادق(ع)، «کرسی» علم اختصاصی خداوند است که هیچ یک از پیامبران و فرستادگان و حجتهایش را بر آن آگاه نکرده است.
آیه عدم اکراه در دین (۲۵۶)
نوشتار اصلی: آیه لا اکراه فی الدین
« لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ ۖ قَد تَّبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ ۚ فَمَن یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِن بِاللَّـهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقَىٰ لَا انفِصَامَ لَهَا ۗ وَاللَّـهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ﴿۲۵۶﴾»
(در دین هیچ اجباری نیست و راه از بیراهه بخوبی آشکار شده است. پس هر کس به طاغوت کفر ورزد، و به خدا ایمان آورد، به یقین، به دستاویزی استوار، که آن را گسستن نیست، چنگ زده است. و خداوند شنوای داناست.)
آیه ۲۵۶ سوره بقره را نشان بر اجباری نبودن پذیریش دین به ویژه دین اسلام بر کافران، مشرکان و دیگران دانستهاند؛ چراکه مسیر حق از باطل روشن شده است. این آیه همچنین برای سخن و عمل اجباری هیچ ارزش دنیوی و اخروی از نظر شریعت قائل نیست.
درباره سبب نزول این آیه گفتهاند یکی از اصحاب پیامبر(ص) از او خواست، دو پسرش را که مسیحی شده بودند، به دین اسلام برگرداند. در پاسخ به این درخواست، آیه ۲۵۶ سوره بقره نازل شد که ایمانآوردن به دین اجباری نیست.به نوشته مکارم شیرازی در تفسیر نمونه، این آیه نشان میدهد که دین اسلام با اجبار و زور شمشیر و قدرت نظامى پیش نرفته است. به گفته وی، به علت آنکه آیه قبل، از عقاید بنیادین دین، مانند توحید و صفات خدا سخن میگوید و این عقاید با عقل قابل استدلال است، از این آیه میتوان نتیجه گرفت که دین نیازی به اجبار ندارد.
علامه طباطبایی این احتمال را داده که ممکن است منظور از اکراه در آیه، اجبار تکوینی(تکوین به معنای ایجاد چیزی در خارج از ذهن است[۵۲]) باشد؛ یعنی از آنجا که ایمانآوردن، امری درونی و قلبی است، امکان اجبار در خصوص آن وجود ندارد.
آیه انفاق (۲۷۴)
نوشتار اصلی: آیه انفاق
« الَّذینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیهً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُون﴿۲۷۴﴾»
(کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق میکنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود؛ و نه بیمی بر آنان است و نهاندوهگین میشوند.)
این آیه درباره انفاق و کیفیت انجام آن نازل شده است.مفسران شأن نزول آیه را در مورد امام علی(ع) دانستهاند. امیرمؤمنان چهار درهم خود را یکی در شب و یکی را در روز و دو درهم دیگر را یکی آشکارا و دیگری را در نهان انفاق کرد.این آیه شامل تمام کسانی که اینگونه به انفاق بپردازند، میشود.
آیه آمن الرسول (۲۸۵)
نوشتار اصلی: آیه آمن الرسول
«آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ ۚ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّـهِ وَمَلَائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ ۚ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ۖ غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ … ﴿۲۸۵﴾»
(پیامبر [خدا] بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است، و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتابها و فرستادگانش ایمان آورده اند [و گفتند:] «میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمیگذاریم» و گفتند: «شنیدیم و گردن نهادیم، پروردگارا، آمرزش تو را [خواستاریم] و فرجام به سوی تو است.» …)
آیات آمَنَ الرّسول مشهور به آیه آمن الرسول، آیات ۲۸۵ و ۲۸۶ سوره بقره است. ایمان به خدا، تصدیق پیامبران، اعتقاد به معاد، رعایت حق عبادت خدا، ایمان قلبی و اطاعت عملی مؤمنین، آمرزش خدا، عدم تکلیف بندگان فراتر از میزان قدرت آنها و آسان بودن دین اسلام از مسائل مورد اشاره در این دو آیه است.
دیگر آیات مشهور
آیات دیگری از سوره بقره را نیز میتوان به عنوان آیات مشهور و نامدار معرفی کرد. آیه ۲۳ درباره تحدی قرآن با مخالفان، آیه ۱۱۲ درباره تسلیم خالصانه در برابر خدا، آیه ۱۱۵ مبنی بر حضور خدا در مشرق و مغرب (لله المشرق و المغرب)، آیه ۱۵۵ درباره امتحان و آزمایش صابران (ولنبلونکم بشی من الخوف و الجوع…)، آیه ۱۵۹ با نام آیه کتمان، آیه ۱۷۷ با نام آیه بر درباره ماهیت بر و نیکویی (لیس البر ان تولوا وجوهکم)، آیه ۲۰۱ دربردارنده ذکر قنوت، آیه ۲۰۸ با نام آیه سلم، آیه ۲۱۳ درباره امت واحده (کان الناس امه واحده…)، آیه ۲۳۴ با نام آیه تربص، آیه ۲۳۸ درباره اهمیت حفظ اوقات نماز (حافظوا علی الصلوات …) و آیه ۲۶۹ درباره اعطای حکمت توسط خدا(یوتی الحکمه من یشاء …) از جمله این آیات است.
نوشتار اصلی: فضائل سوره
بر طبق روایتی از مجمع البیان، پیامبر(ص) سورهٔ بقره را با فضیلتترین سوره قرآن و آیهالکرسی را بافضیلتترین آیهٔ سوره بقره، معرفی کرده است.افضلیت این سوره را، به جهت جامعیت آن و افضلیت آیهالکرسى به جهت محتواى توحیدى آن محتمل دانسته است.
در خواص این سوره از امام سجاد(ع) به نقل از پیامبر(ص) آمده، کسى که چهار آیه از آغاز سوره بقره و آیهالکرسى و دو آیهٔ بعد از آن و سه آیهٔ آخر سوره را بخواند، در جان و مالش ناخوشایندى نمیبیند و شیطان به او نزدیک نمیشود و قرآن را فراموش نمیکند.
